1. Str. 355, 12 VIII 1689 r. 2. Str. 358, 31 VIII 1689 r. Modliborski proboszcz kontra Żyd Gierszyn. Przysięga more judaico w chederze.

Mamy w końcu klasyczną sprawę dotyczącą sporu polsko-żydowskiego, w której z braku dowodów sąd musiał sięgnąć po starą zasadę – przysięgę według zwyczaju żydowskiego (more judaico). Zasada pochodziła jeszcze z VI w. (czasy cesarza Justyniana w Bizancjum) ale zaadaptowana została przez twórców prawa magdeburskiego. Jej forma miała z jednej strony zmusić Żydów do mówienia prawdy, a z drugiej – pokazać im ich miejsce w społeczności chrześcijańskiej. Posiadała więc w swoim rytualne elementy, które miały na celu poniżenie judaizmu i jego wyznawców. Trudno powiedzieć, czy ówcześni sędziowie mieli świadomość, że na tę chrześcijańską „kontrę” przeciwko Żydom, ci mieli swoją „rekontrę”. Ot, chociażby modlitwę Kol nidre („Wszystkie ślubowania”) odmawianą przed wieczorem Jom Kipur, w czasie której unieważniano przysięgi religijne złożone np. pod przymusem. W ten sposób Żyd, którego sąd zmusił do takiej przysięgi, całkowicie uwalniał się od niej. Możemy więc wyobrazić sobie, jaką wesołość wśród niektórych Żydów wywoływały wyroki sądów, oparte o takie przysięgi, szczególnie, że ci mogli w ten sposób zrekompensować sobie upokorzenia, jakich doznawali w czasie ich składania.

Wrócmy do naszej sprawy.

Pleban słupski i jednocześnie proboszcz modliborski (ciekawe, czemu w protokóle nie podano nazwiska) w lecie 1689 r. musiał mieć jakieś większe potrzeby finansowe, skoro zdecydował się sprzedać ze swojego dobytku, znajdujące się w komorze, przedmioty (lub tylko jeden przedmiot) srebrne o wadze 4 funtów (1,6 kg). Zaproponował ich sprzedaż Żydowi Gierszynowi. Skąd wiemy, że ów Żyd był potencjalnym kupcem? Otóż w czasie pierwszej wizyty na plebanii, Gierszyn zważył te przedmioty, ale później bywał tam kilkukrotnie. Więc po co? Towarzysko? Tak zanotowano w protokóle jego słowa: „iżem ja to srebro ważył y potym bywałem u dobrodzieja księdza plebana”. Z zeznań świadków (czeladzi) wynikało, że w czasie jego pobytu nikt nie zauważył, żeby Gierszyn wchodził do komory, ani też nie było słychać, żeby skrzypiały drzwi prowadzące do niej. Sąd miał więc tylko słowo przeciwko słowu, żadnego dowodu. Pozostała więc tylko przysięga Gierszyna o jego niewinności. Ponieważ był Żydem, więc w grę wchodziła ta najważniejsza – według zwyczaju żydowskiego (more judaico) określona w prawie magdeburskim. Ponieważ drugą stroną był ksiądz proboszcz, więc musiała być dokonana zgodnie z przepisami i – dla jej większego znaczenia – sąd nakazał przeprowadzenie całej tej ceremonii w szkole żydowskiej. Jeżeli doszła do skutku, to musiało być to niezwykle spektakularne widowisko. W protokóle mamy tylko wymienione rodzaje i liczbę osób, które Gierszyn miał zebrać do tej przysięgi. Nie jest jednak określony jej tekst, ani czy miała być złożona boso, w koszuli i na świńskiej skórze, co czasami praktykowano. Na przykładach pochodzących z różnych źródeł możemy podać jej hipotetyczną treść.

Jakom jest obwinion od księdza plebana o srebro, jako on twierdzi przeciw mnie w swojej żałobie, abych je k sobie przyjął abo je miał i o nich wiedział, przysięgam, iżem ja tego srebra k sobie nie przyjął, ani mam, ani o nim wiem.
I, jeśli niesprawiedliwe przysięgam, abym był z zakonu wygładzon, który Pan Bog Mojżeszowi przez dziesięcioro przykazanie na Gorze Synaj podał. I aby na mnie przyszło karanie, które jest na krzywoprzysiężcę w sześciorych księgach Mojżeszowych ustawione. I abym się w kamień obrocił, jako się żona Lotowa w solny słup obróciła. I aby mnie krwawa choroba nigdy nie opuściła. I jeśli fałszywie przysięgam, abym nigdy nie przyszedł na łono Abrahamowe. I aby mnie Bóg wiecznie pohańbił i do diabła i z duszą, i z ciałem posłał.
Tak mi Pan Bóg pomóż, który niebo, ziemię, zioła i wszytkie insze rzeczy stworzył, i który zakon mój żydowski ustawił. Tak mi pomoży Bog, który jest początkiem i dokończeniem, którego imię Adonaj.

Czy do takiej przysięgi doszło? Tego nie wiemy, ale gdyby Gierszyn wycofał się, sąd w swym dekrecie nakazał, aby zapłacił podwójną wartość tego srebra.

Zauważmy w pierwszym protokóle, że posiedzenie sądu zaszczycił swoją obecnościa szlachcic Jan Wieprzecki, zatytułowany „podstarości modliborski”. W czasie tego posiedzenia czterech Żydów udzieliło poręczenia, że Gierszyn będzie do dyspozycji sądu „do przyszłego piątku”.

1.

ACtum F-ra Sexta post Festum Sancti Laurenti Martyris prox-a et. 12 Augusti Anno D-ni 1689