Wielki Czwartek 1689 r. – wyjątkowo pracowity dzień modliborzyckiego sądu. Aż trzy sprawy na wokandzie!

1.

Niedawno pisałem o konfliktach polsko-żydowskich akcentując ich narodowościowe, religijne i obyczajowe podłoże. Tymczasem najczęstsze przyczyny były bardziej prozaiczne i nie wynikały wprost ze spraw religijnych, narodowościowych czy obyczajowych. Ich podłożem było zwykłe pijaństwo i związane z tym różne patologie. Kobiety, których mężowie bądź synowie nadużywali alkoholu miały często pretensje do właścicieli karczm o rozpijanie swoich mężczyzn. Nie miała więc znaczenia narodowość czy religia tychże właścicieli ale trzeba wiedzieć, że w owym czasie karczmy a także browary, gorzelnie, czy cały obrót surowcami do produkcji alkoholu należał przede wszystkim do Żydów. Stąd chyba powstał stereotyp przypisujący Żydom rozpijanie Polaków. Tych „przybytków”, tak chętnie odwiedzanych przez mężczyzn, w XVII-wiecznych Modliborzycach było kilka. Rozpijaniu się mężczyzn (choć kobiety też można było często spotkać w karczmach) sprzyjała stosowana przez karczmarzy praktyka dawania alkoholu „na borg”, czyli, jakbyśmy to dziś powiedzieli, „na zeszyt”.

Jakież to wydarzenie miało miejsce w Modliborzycach, że jego przedstawienie poprzedziłem powyższym wstępem? Oto jego krótki opis (zaznaczam, że niektóre sprawy mogą być tylko hipotetyczne).

Żyd Joachim Osor (Osior) prowadził w Modliborzycach karczmę. Był to prawdopodobnie syn Abrama Osiora, którego znamy z tego, że pożyczył w roku 1644 pod zastaw swojej winiarni (chyba jednocześnie i gorzelni) od pana Stefana Świeborowskiego 200 zł. Domyślamy się, że na rozwój swojego interesu. Żona Joachima Osiora, Rywka, prowadząca karczmę, również stosowała powszechą wówczas praktykę dawania „na borg” alkoholu. Jednym z jej takich klientów był Wojciech Naglica. Skąd wiemy, że brał alkohol „na borg”? Ze słów świadka zeznającego przed sądem i przytaczającego słowa Naglicowej: „na co ty memu samemu dajesz słodkie piwo, gorzałkę”. Kiedy kwota długu była już spora, matka Naglicowej, mająca chyba dosyć awantur w domu, postanowiła spłacić dług w karczmie za swego zięcia, ale Ryfka oddała jej pieniądze. I znowu, skąd to wiemy? Świadek przytoczył słowa Naglicowej: „nać pieniądze coś Matce moiey oddała”. Przyszła więc Naglicowa do Ryfki z pieniędzmi, domyślamy się, że bardzo wściekła: raz, z powodu długów, które jej mąż narobił, a po wtóre, miała z pewnością wątpliwości, znając przebiegłość Żydów w interesach, czy Ryfka nie zawyżyła tej kwoty. Musiał być na ten temat jakiś wcześniejszy spór, bo Ryfka, po położeniu pieniędzy na stole, dodaje: „jeżeli się za moje będzie stało”. Ryfka musiała widzieć jej wściekłość, bo nie bierze od niej pieniędzy, tylko każe położyć na stół: „połóż że jeno je na stole niech je widze”. Słowa Ryfki spowodowały wybuch wściekłości Naglicowej, która potraktowała ją wyzwiskiem: „ty murwo”, co było łagodniejszym substytutem słowa „kurwo”. Następnie posypały się inwektywy z oby stron. Jak zeznaje świadek Jan Przyłepski (Przyłębski?) „a ony się tam przemawiały słowami bardzo szpetnemi”. Naglicowa opuszczając dom Osiora „wyszła z łajaniem wielkim”, a Ryfka za nią rewanżując jej się tym samym. To wprawiło Naglicową w furię. Złapała w garść to, co miała pod ręką, czyli błoto z ulicy, z zamiarem rzucenia jej w twarz, a kiedy to się nie udało, wróciła do drzwi Osiorów. Kiedy Ryfka uciekła do domu i zatrzasnęła drzwi, ta próbowała je wyważyć aż „szkodę uczyniła u drzwi aż się zawiesa skrzywiła i spągi goździe dwa urwały się a dwa wylazły”.

Nic więc chyba dziwnego, że sprawa trafiła przed sąd.

nać – masz, gwarowe naści, na (wykrzyknik); wychędozenie – tu: wysprzątanie; sponga – szponga (poprzeczne połączenie desek); zawiiadło – zawicie, zawój; murwa – łagodniejsza forma obraźliwego słowa kurwa; = – tego znaku używano do dzielenia wyrazów przy przenoszeniu; co i winien – co ci winien (protokólant pominął literę i); swiętny – świąteczny; będzie się stało – będzie się obstawać (za czymś).

2.

Wojciech Kierzała mieszczanin janowski wnosi protestację przeciwko Błażejowi Przemyślańskiemu o to, że „ważył się pohałasować, podrapać i potem w domu swoim mało go kadzią nie zabił ktorą mu robił”. Dalej jest zdanie mówiące o rozpoczęciu obdukcji ale na tym protokół kończy się w tej kwestii. Nie ma również wzmianki o tym wydarzenie w następnych protokółach. Warto jednak ten krótki fragment zacytować ponieważ mamy informację o tym, że w Modliborzycach w owym czasie był bednarz o nazwisku Błażej Przemyślański, wykonujący m.in. wielkie kadzie, prawdopodobnie dla browarów lub gorzelni, i którego sława sięgała aż do Janowa. Poza tym chyba lubił trochę „pobawić się i pohałasować”.

3.

Trzecia sprawa tego dnia dotyczyła wydarzenia z Wielkiego Czwartku (Tu zauważmy, że rozprawa sądowa jest w czwartek przed Dniem Zmartwychwstania Pańskiego, czyli w dniu tegoż wydarzenia!). Młody żydowski chłopak czymś naraził się kowalowi Marcinowi Sawińskiemu i ten go prawdopodobnie uderzył w głowę aż się przewrócił w błoto, o czym świadczyć miała ubłocona czapka i koszula oraz zadrapanie na głowie. Zeznający jako świadek Bartosz Boski z Polichny, przechodzący akurat niedaleko, miał słyszeć jak oburzona żona cyrulika krzyczała do Sawińskiego „a ty o co bijesz tego chłopca”. Pobity chłopiec był pasierbem Żyda Herckowicza i określany jest przez niego słowem „bachorek”. W poźniejszych czasach pod tym słowem, pochodzącym zresztą z jidysz, kryło się nieślubne dziecko albo tylko niegrzeczne dziecko. Dla Żydów nie było to jednak określenie pejoratywne. Oznaczało po prostu małe dziecko.